19 دسامبر 2022 - 18:50

شناسه : 4817

بازدید 295

ترمولوژی و اصطلاح نامة تحقیق و پژوهش

نخستین گام برای فراگیری و آشنایی با یک رشته علمی و یا مهارت عملی در آن، آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم خاصی است که در آن رشته علمی متداول است؛ یعنی واژه های مخصوصی که صاحب نظران و پدیدآورندگان آن فن به تدریج در طول سالیان دراز آنها را برای معانی و مقاصد خاصی وضع […]

ارسال توسط : نویسنده : رمضان علی تبار منبع : مجله معارف خرداد ماه سال 1386 ، شماره 46

https://www.emamsadegh.ir/?p=4817

اصطلاحات هر علمی در واقع کلیدهایی است که اگر در اختیار پژوهشگر باشد به خوبی می تواند دربهای ناگشوده معانی مورد نظر از نوشتارها و گفتارهای مربوط به آن دانش و فن را بگشاید و حقایق مورد نظر نویسنده و گوینده را به روشنی دریابد.

روش تحقیق و پژوهش نیز از این امر مستثنا نبوده و در آن، مفاهیم و اصطلاحات مهمی وجود دارد که عدم شناخت آنها و همچنین عدم درک تفاوت آنها، موجب ابهام و سردرگمی در مقام عمل می شود. مثلاً تفاوت اصطلاح چکیده و خلاصه یا نتیجه، برای اغلب پژوهشگران تازه کار و حتی برای برخی محققین باسابقه نیز هنوز حل نشده است. لذا در این مقاله سعی شده است به برخی از واژه ها و اصطلاحات رایج وکلیدی در پژوهش و تفاوت آنها با همدیگر بپردازد.

۱- پژوهش و تحقیق

واژه پژوهش(Research) و مترادف های آن مانند جستجو، تحقیق، تفحص و. .. از فعالیت های علمی انسان است؛ که هدف آن شناختن امور ناشناخته است. این واژه در زبان عامیانه به همه شکل های مختلف فعالیت علمی اطلاق می گردد، نظیر دقت در گفته های دیگران، بررسی های ساده درباره افراد، اشیاء و پدیده ها، مطالعه یک روزنامه، مطالعه کتب توسط دانش آموز، بازجویی های یک مأمور انتظامی یا یک بازپرس، دقیق ترین تحقیقات دانشمندان و… این معنا از پژوهش ناظر به تمام فعالیت های جستجوگرانه ای است که انسان در برخورد با یک مشکل انحام می دهد، خواه روشمند باشد یا غیرروشمند، و خواه نتایج آن معتبر باشد یا نباشد. این معنا از پژوهش، ناظر به مطلق جستجو می باشد.۲

اما در زبان علمی، تعاریف زیادی از مفهوم پژوهش ارائه شده است که متأسفانه بیشتر این تعاریف با نگرش پوزیتویستی به علم است؛ نگرشی که علم را تنها علم تجربی می داند؛ حتی کتبی که در زمینه روش تحقیق در علوم انسانی نگاشته شده اند با یک دیدگاه انحصاری، علم و پژوهش را منحصر به پژوهش و علم تجربی می دانند، در حالی که انسان درباره پدیده های مختلف جهان هستی، اعم از مادی و غیرمادی، گذشته و آینده سؤالاتی دارد که بدون تردید نمی توان با پژوهش تجربی درباره آنها به شناخت رسید؛ لذا بهترین تعریف، تعریفی است که به زوایای مختلف آن توجه شود. در ذیل به چند تعریف مناسب اشاره می کنیم:

“پژوهش عبارت است از فرایند منظم جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات برای اهدافی معین” ۳.

این تعریف به ارکان اساسی پژوهش، یعنی فرایند بودن، روشمند بودن، جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن اشاره نموده است.

در تعریف دیگر آمده است:

«پژوهش، پردازش اطلاعات است، با فرایند نظام مند، متعلق به گستره خاصی از علوم، دارای هویت جمعی و متضمن نوآوری».۴

با توجه به تعریف فوق می توان ویژگی های یک تحقیق و پژوهش را برشمرد:

الف) پژوهش نوعی فرآیند است نه امری دفعی. به عبارت دیگر، فعالیت پژوهشی همانند خط مستمری بوده متشکل از نقاط مرتبط به هم؛ لذا این فرآیند باید دارای انتظام خاصی باشد، یعنی ضابطه مند، قانون مند و قاعده مند باشد.

ب) در پژوهش، پردازش(تجزیه و تحلیل) لازم است و صرف جمع آوری اطلاعات، پژوهش به حساب نمی آید.

ج) داده ها و یافته ها در پژوهش باید صلاحیت و قابلیت پردازش را داشته باشند؛ لذا واژه «اطلاعات» در تعریف به معنای یافته ها و داده های قابل پردازش می باشد.

د) از دیگر ویژگی های پژوهش، تعلق آن به گستره خاصی از علوم با توجه به هویت جمعی آن است. مراد از تعلق به گستره خاص، آن است که هر تحقیق استاندارد به یکی از رشته های علوم تعلق دارد و عضوی از مجموعه پژوهش های آن علم می باشد. یک مطالعه نظام مند در واقع نقطه ای است در تاریخ علم معین به گونه ای که از تحقیقات پیشین متأثر و بر تحقیقات پسین مؤثر است که این تأثیر و تأثر به خاطر هویت جمعی داشتن آن است.۵

هـ) از ویژگی های پژوهش، نوآوری است. مراد از نوآوری، تأثیرگذاری در تاریخ آن علم است نه در مقیاس دانسته های خود محقق؛ لذا پژوهش باید با محوریت تولید علم باشد.۶

۲- مسأله پژوهشی

واژه «مسأله» (Problem) به چیزی اطلاق می شود که برای ما ناشناخته و مجهول باشد. از آنجا که امور ناشناخته همواره برای ما نوعی دشواری یا مشکل اعم از مشکل ذهنی یا خارجی و واقعی ایجاد می کند، به مسأله، «مشکل» نیز گفته می شود. گاهی به جای واژه مسأله، «سؤال» نیز به کار برده می شود؛ چون مواجهه با امور ناشناخته در ذهن ما سؤالاتی به وجود می آورد. به مسأله پژوهشی، «موضوع» نیز گفته می شود.

در امر پژوهش و تحقیق، مسأله، غیر از سؤال و پرسش( Question) است؛ چون پرسش لزوماً مسبوق به مطالعه نظام مند نیست؛ بلکه مواجهه با امر مبهمی است که پاسخ آن را فراموش کرده باشیم یا اصلاً امر مشکلی نباشد و ابهام آن صرفاً به مقام یادگیری متعلق است؛ در حالی که مسأله، معضله و مشکله ای است نیازمند مطالعه نظام مند و پاسخ نیازمند پژوهش است نه آموزش.

مسأله برخلاف پرسش، به همراه دو مطالعه نظام مند است: مطالعه سابق برای طرح مسأله و مطالعه لاحق که سبب حل آن می گردد. از این رو باید حل مسأله به تولید علم ختم شود؛ در حالی که یافتن پاسخ یک سؤال، لزوماً به تولید علم نمی انجامد.

تفاوت مسأله با موضوع به کلیت و عدم کلیت برمی گردد. از ویژگی های مسأله پژوهشی، جزیی و محدود بودن دامنه و قلمرو آن است، در حالی که موضوع، امری کلی و گسترده بوده و خود دارای مسایل فراوانی است. حرکت محقق در تحقیق باید عمقی و طولی باشد نه سطحی؛ لذا هر اندازه، شعاع یک مسأله محدودتر و جزیی تر باشد، عمق پژوهش نیز بیشتر خواهد شد. مثلاً «بررسی مشکلات جوانان» موضوعی بسیار کلی و گسترده است که اولاً زیر مجموعه علوم مختلفی قرار می گیرد که تحقیق در آن، نیازمند تخصص های زیادی است که تنها راه پژوهش در این امر، انجام کار گروهی و متشکل از متخصصین مختلف می باشد. ثانیاً نتایج به دست آمده، بسیار سطحی بوده و علمی و تخصصی نیست و فاقد هر گونه نوآوری خواهد بود. حتی بررسی یک بعد از ابعاد موضوع فوق، مثل« بررسی مشکل ازدواج جوانان» نیز، دارای ابعاد دیگر و مسائل مختلفی بوده وخیلی کلی است و قابلیت پژوهش، جهت تولید علم و به صورت مسأله محوری را ندارد. برای تحقیق در چنین موضوعاتی، باید به مسأله جزیی تری مانند«عوامل بالارفتن سن ازدواج در ده سال اخیر» و… پرداخت و یا در موضوعاتی نظیر «شفاعت» نیز که عنوانی کلی است، می توان در مسأله «نقش اجتماعی شفاعت» به عنوان مسأله پژوهشی تحقیق نمود.

با توجه به آنچه گفته شد، مسأله پژوهشی باید دارای سه ویژگی اساسی زیر باشد:

۱ـ مجهول بودن؛ ۲ـ مشکل بودن؛ ۳ـ محدود و جزیی بودن.

البته باید ویژگی های دیگری در انتخاب مسأله مورد توجه قرار گیرد، مسائلی مانند: متناسب بودن با توانایی محقق، نو و بدیع بودن، واضح و متمایز بودن، متناسب بودن با امکانات و شرایط، دارای اولویت و اهمیت، مورد علاقه پژوهشگربودن و…

مسأله با مبانی نیز تفاوت دارد. مبانی تحقیق (مقدمات و مفاهیم به طور کلی) در واقع پیش فرض های تحقیق اند و محقق باید صرفاً به بیان دیدگاه ها و موضع خود در خصوص آنها بسنده کند و از هر گونه تفصیل و یا تحقیق خودداری نماید و هرگز مبانی را به مسأله تبدیل نکند.۷ مثلاً در تحقیق «نقش اعتقاد به شفاعت در زندگی» صرفاً به بیان مختصر و کوتاه معنای شفاعت و تصور خویش از مفهوم شفاعت، اقسام آن و… بسنده کند.

۳- فرضیه تحقیق

فرضیه تحقیق در گرو مسأله آن است و چیزی جز پاسخ حدسی، اجمالی و اولیه محقق به مسأله نیست.

به عبارت دیگر، پاسخ اجمالی و ابتدایی به سؤالات اصلی و فرعی پژوهش است.۸ وظیفه محقق، آزمون فرضیه یعنی نقد، بررسی، اثبات، ابطال و تأیید آن است. آزمون های هر فرضیه محتاج روش ها و ابزارهای مناسب می باشد، لذا اتخاذ روش تحقیق منوط به روشنی مسأله مورد نظر است. این امر در خصوص گزینش اطلاعات نیز صدق می کند. کفایت، شایستگی و ارتباط اطلاعات بر حسب مسأله تحقیق، معین می شود.

نتایج قطعی و دقیق حاصل از آزمون فرضیه، به نظریه ختم می شود؛ لذا بین فرضیه و نظریه تفاوت زیادی بوده و نباید با یکدیگر خلط شوند.

۴- چکیده۹ و تفاوت آن با خلاصه۱۰ و نتیجه۱۱

چکیده در اصطلاح به خلاصه ای از یک نوشته اطلاق می شود که فشرده تمام مطالب مهم یا قسمت های اساسی آن نوشته شده باشد. چکیده در مقالات یا پایان نامه های پژوهشی بر خلاف دیگر نوشته ها( مثل کتاب درسی) در ابتدای گزارش می آید.

چکیده، آینه تمام نمای پژوهش است. از این رو در چکیده مقاله یا پایان نامه به مسأله پژوهشی، اهمیت و ضرورت پژوهش، سؤالات پژوهش، نوع منابع و مدارک و نتایج و یافته ها اشاره می شود.

حجم چکیده، تابع حجم پژوهش است و محدوده و اندازه استانداردی ندارد.

چکیده باید مستقل و توضیح فشرده ای از کل مقاله باشد که دید کلی را به خواننده می دهد.

از ارجاع دادن به مراجع و نیز استفاده از پانویس در چکیده خودداری کنید.

از ذکر مثال و به کاربردن واژه های مترادف در چکیده پرهیز شود، به گونه ای که نتوان هیچ قسمتی از آن را حذف کرد. جملات چکیده باید کوتاه، ساده، روان و مرتبط با یکدیگر باشد،۱۲ به گونه ای که امکان کم یا زیاد نمودن عبارت یا کلمه ای وجود نداشته باشد.

لذا تفاوت چکیده با دیگر قسمت های تحقیق به ویژه خلاصه و نتیجه، مشخص است؛ چرا که در خلاصه پژوهش و نتیجه آن، محدودیت های فوق متصور نیست. حاصل پژوهش بدون ادله و شواهد در پایان بیان می شود. نتیجه بر خلاف چکیده متضمن تعریف و بیان مسأله نیست، بلکه صرفاً نشان می دهد که مطالعه نظام مند چه نوآوری دارد.

چکیده باید شامل بخش های زیر باشد:

– انگیزه۱۳:

چرا به این مسأله پرداخته ایم و دنبال نتایج هستیم؟ چرا مسأله مهم است؟

سعی نکنید اهمیت چیزهای کلی را بیان کنید. اگر اهمیت مسأله واضح است، بهتر است ابتدا بیان مسأله را اول بیاورید و مشخص کنید چه بخشی از آن را می خواهید حل کنید.

معمولا شامل:

اهمیت کار شما

سختی موضوع

مزایا در صورت حل موفقیت آمیز مسأله

– بیان مسأله۱۴:

می خواهید چه مسأله ای را حل کنید؟

محدوده کار شما چیست ( آیا حالت خاصی از مسأله است)؟

– رهیافت۱۵:

چگونه می خواهید مسأله را حل کنید یا آن را بهبود دهید؟ ابزار و روش شما در حل مسأله چیست؟

– نتایج۱۶:

پاسخ بدست آمده چیست؟

اگر نتایج عددی است، مشخصاً میزان آن را بیان کنید. از به کار بردن الفاظی مانند “خیلی”، “کم”، “قابل توجه” و… بپرهیزید. هر گونه محدودیت اصلی در نتایج باید بیان شود.

۵- اطلاعات۱۷، داده ها۱۸

تحقیق و پژوهش، فرایند تولید علم و دانش است. تولید علم نیز مانند تولید هر امر دیگر، از مواد اولیه آغاز می شود. محقق با ابزارها و روش های مختلف، مواد اولیه را فراهم می آورد و آن گاه آنها را پردازش و تحلیل می کند.

آنچه محقق با ابزارهای معین به دست می آورد، مواد خام است. به عنوان مثال، وقتی محقق با روش مطالعه کتابخانه ای به تتبع می پردازد، هرآنچه در کتابها می یابد، مواد خام محسوب می شوند. این مواد را «داده ها» یا یافته ها می نامند. محقق نباید مواد خام را به همان صورتی که می یابد فیش برداری و در فرایند تحقیق وارد کند؛ بلکه باید آنها را با ملاک های معینی سنجش، پالایش و سپس گزینش کند. حاصل سنجش و گزینش که در واقع مواد شایسته اند، «اطلاعات» نامیده می شوند.

بنابراین اطلاعات همان داده های شایسته و داده ها همان صورت خام اطلاعات اند. بسیاری از داده ها در فرآیند سنجش و گزینش، حذف می شوند و در مواردی آنچه یافت نشده است(فقدان داده) به صورت اطلاعات به کار می آید. داده عنصری است که می تواند حداقل برای یک نفر معنادار باشد، در حالی که اطلاعات آن است که صحتش حداقل برای جمعی به نحو روشمند اثبات شده است.

فرایند تحقیق در واقع دو مرحله عمده دارد: مرحله نخست، سنجش و گزینش مواد اولیه یا مرحله تبدیل داده ها به اطلاعات است و مرحله دوم، پردازش و تحلیل اطلاعات برای رسیدن به نتایج تحقیق است.۱۹

۶- کلید واژه۲۰ یا واژگان کلیدی

در مقاله های پژوهشی کلید واژه، جانشین فهرست موضوعی مطالب است. در هر مقاله باید در حدود سه تا ده کلمه کلیدی که نشانگر عناوین اصلی پژوهش است، به عنوان کلید واژه قرار گیرد. به وسیله کلید واژه ها می توان در شبکه های اطلاع رسانی به جستجو در مقالات پرداخت. به عبارت دیگر واژگان کلیدی، نقش نمایه را در جستجوهای الکترونیکی و اینترنتی داراست. کلماتی که برای کلیدواژه انتخاب می شوند، می توانند به صورت بسیط یا مرکب باشند.۲۱

لازم به ذکر است واژگان کلیدی در مقاله پژوهشی با واژگان و مفاهیم کلیدی در رساله ها و پایان نامه ها متفاوت است. مراد از واژگان و مفاهیم در رساله های پژوهشی همان مفاهیم و اصطلا حات خاصی است که در رساله وجود دارد یا اینکه پژوشگر اصطلاحات خاصی برای پژوهش برگزیده است که در کلیات رساله تحت عنوان «مفهوم شناسی» باید تعریف و مشخص شود.

۷- گزارش۲۲ پژوهش

واژه گزارش از جمله واژه های بسیار کاربرد خصوصاً در دانش اطلاع رسانی است. این واژه در لغت به معانی مختلفی نظیر تفحص، جستجو، اطلاع دادن، گفتن، ادا کردن و بیان امور گذشته به کار رفته است.۲۳ این واژه در اصطلاح به هرگونه عرضه شفاهی یا کتبی اطلاعات که از اصول و قواعد خاصی پیروی کرده باشد اطلاق می شود.۲۴

بر این اساس به هرگونه نوشته ای که جریان تحقیق و نتایجی را که از آن به دست آمده است، منعکس سازد، «گزارش پژوهش» گفته می شود. پژوهش علمی وقتی کامل می شود که پژوهشگر نتایج پژوهش خود را به رشته تحریر درآورد و آن را در اختیار دیگران قرار دهد. به همین دلیل از دیرباز تاکنون پژوهش نامه نویسی یا تهیه گزارش تحقیق بخش جدایی ناپذیر فرایند پژوهش به شمار می آید.

تدوین گزارش پژوهش، مرحله آخر پژوهش می باشد. مراحل پژوهش به ترتیب عبارتند از:

– مرحله اول: جستجو و انتخاب مسأله پژوهشی؛

– مرحله دوم: شناخت مسأله پژوهشی؛

– مرحله سوم: جمع آوری اطلاعات؛

– مرحله چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده.

– مرحله پنجم: تدوین گزارش پژوهش.

انواع گزارش پژوهش:

گزارش پژوهش در جهت پاسخگویی به نیازهای مختلفی تدوین می شود؛ از این رو باید در قالب های گوناگونی نیز متناسب با آن نیازها ارائه گردد. در اینجا به سه شکل پر کاربرد آن اشاره می شود:

الف) گزارش کامل یا تفصیلی به صورت پایان نامه

در صورتی که در گزارش علاوه بر بیان تمام یافته ها و نتایج، چگونگی روند انجام پژوهش نیز به صورت کامل بیان شود، به آن گزارش کامل گفته می شود. این نوع گزارش ها به دلیل پرحجم بودن، قابلیت انتشار در سطح وسیع ندارند و تنها در کتابخانه مراکز آموزشی نگهداری می شود. پایان نامه ها و رساله هایی که در دوره های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری نوشته می شوند از این نوع گزارش ها هستند.۲۵

در فرایند تدوین گزارش تفصیلی، چند نوع گزارش دیگر نیز وجود دارد:

– تدوین پیشنهاد موضوع(مسأله) برای پژوهش؛

– تدوین طرح تحقیق؛

– گزارش پیشرفت اجرای تحقیق؛

– گزارش نهایی پژوهش( گزارش تفصیلی = پایان نامه).

ب)گزارش های فشرده یا گزارش به صورت مقاله

اگر در گزارش ضمن بیان نتایج پژوهش، کمتر به جریان انجام پژوهش پرداخته شود ـ تا از حجم آن کاسته گردد، به آن «گزارش فشرده» می گویند. ویژگی این گزارش ها این است که در عین فشرده بودن، اطلاعات نسبتاً خوبی به خوانندگان ارائه می دهد به طوری که بر اساس آن اطلاعات، خواننده می تواند از مسأله پژوهشی، طرح، یافته ها و نتیجه گیری پژوهش، ارزشیابی به عمل آورد. در عین حال خوانندگانی که به موضوع تحقیق علاقمند می گردند، می توانند به گزارش تفصیلی پژوهش مراجعه کنند.

این نوع گزارش ها به دلیل حجم کم، قابلیت انتشار در مجلات پژوهشی را دارند. پژوهشگران آزاد پژوهش خود را به صورت مقاله می نویسند. مقاله های علمی در واقع از قبیل گزارش های فشرده هستند. ۲۶

ج) گزارش خاص

گزارش هایی که با سفارش فرد یا سازمانی به سبک و در چارچوب خاصی، تهیه می شود «گزارش خاص» گفته می شود.

۸ – رساله،۲۷ مقاله۲۸

رساله یکی از انواع نوشته است که دارای ساختار ویژگی های خاص خود می باشد و از این جهت با دیگر نوشته ها تمایزاتی دارد.

ویژگی های رساله و تفاوت آن با سایر فراورده های فکری:

– رساله نوشته ای است که در نتایج و یافته های یک پژوهش همراه با اقداماتی که در جهت اجرای آن پژوهش انجام گرفته، بیان شده است.

– مخاطب رساله، پژوهشگران یا افرادی هستند که از لحاظ علمی در سطح پژوهشگر صاحب رساله می باشند.

– رساله از جمله نوشته هایی است که چاپ نمی شود. (مگر با تغییرات)

– رساله یک نوشته کاملاً علمی است؛ زیرا محصول یک پژوهش علمی است.

– رساله نوشته مستند و معتبر است؛ زیرا مطالب و اطلاعات آن در روند پژوهش، ارزیابی و تجزیه و تحلیل شده است.۲۹

– در رساله نویسی بیشتر تأکید بر یادگیری و کارآموزی شیوه های استاندارد و آکادمیک پژوهشی است.

– در پایان نامه برخلاف کتاب بیشتر تأکید بر محدودسازی فکر، حساسیت و موضوع پژوهشی است،.

– پایان نامه، پایان آموزش و آغاز پژوهش است.

– از ویژگی پایان نامه نویسی، یادگیری نقدپذیری و تجربه تحمل و بردباری و عادت به دیدن نقاط ضعف است.

– رساله باید در راستای تولید علم باشد.

– رساله باید دارای نوآوری بوده و پاسخگوی نیازهای نظری یا عملی باشد.

– و…

مقاله

یکی از شیوه های تنظیم گزارش پژوهش، شیوه گزارش فشرده یا «مقاله» است. نوشتن مقاله، یکی از مناسب ترین راه های معرفی و اشاعه دست آوردهای پژوهش است؛ زیرا به دلیل فشرده بودن، هم مجلات علمی آن را منتشر می سازند و هم مورد توجه و مطالعه علاقمندان قرار می گیرد.

مقاله دارای ۹ جزء می باشد: ۱. عنوان؛ ۲. نام پژوهشگر؛ ۳. چکیده؛ ۴. کلید واژه؛ ۵. مقدمه؛ ۶. متن اصلی؛ ۷. جمع بندی و نتیجه گیری؛ ۸. یادداشت ها؛ ۹. فهرست منابع۳۰.

ادامه دارد